Goede opvang voor kinderen is economisch gezien een no-brainer – maak het daarom een publieke zaak
Commentaar Vrouwenpartij: “Kinderopvang als publieke voorziening, waar het geld daadwerkelijk wordt besteed aan de ontwikkeling van jonge kinderen. Hoe moeilijk kan het zijn?”
Inderdaad, een no-brainer voor het gezonde verstand. Maar gezond verstand gebruiken in de politiek is nog niet zo eenvoudig. ‘Zoveel belangen, hè, waar we mee te maken hebben, die allemaal meegewogen moeten worden in het onvermijdelijke compromis.’ Gratis kinderopvang kan niet anders zijn dan iets van de lange termijn, toch?
Het beste voor onze kinderen
Iedere ouder zegt dat zij het beste voor hun kinderen willen. Kinderen gaan voor alles. Maar onze vraag is: is dat wel zo? Staan de kinderen op de eerste plaats of staan zijzelf op de eerste plaats? Hoeveel tijd en geld heb je over voor je kind? Waar ligt de grens?
De grens ligt bij ‘Als ik meer ga werken kost de kinderopvang een stuk meer’ of bij ‘Een dag meer kost ons teveel’? ‘Bij opa en oma onderbrengen is wel zo goedkoop’. ‘Allebei werken voor de kinderopvang is toch te gek voor woorden?’
Waar blijft het beste voor je kind(eren) als de kinderopvang alleen maar positieve gevolgen heeft voor het kind in lichamelijke, geestelijke en sociale ontwikkeling? De kinderopvang je kind op al die vlakken een voorsprong geeft? En je kind achterblijft als je de kinderopvang beperkt tot 0 dagen of 1 dagje in de week? Pijnlijk toch als geld een beperking blijkt voor je kind?
Noodzakelijke persoonlijke aandacht
Een peuter, een kind heeft vooral aandacht nodig. Aandacht die de kinderopvang kan geven. Aandacht die het kind mist zoals uit onderzoek blijkt wanneer de moeder een kwart van haar tijd op haar mobieltje kijkt. Als de aandacht voor het kind moet komen van de tv of nog erger van de media.
Het recente initiatief om kinderen tot 14 jaar te beschermen tegen schermen is de urgente boodschap dat het dreigt mis te gaan bij onze jeugd. De geestelijke gezondheid van de jeugd neemt dramatisch af en de jeugdzorg is vastgelopen door de grote toestroom.
De eerste stap van een oplossing hoort genomen te worden bij de kinderopvang en dat hoort te betekenen gratis kinderopvang voor elke peuter en elk kind, ongeacht of één of twee ouders werken. Onze toekomst ligt in handen van de peuters van nu.
Goede opvang voor kinderen is economisch gezien een no-brainer – maak het daarom een publieke zaak
Zomeressay Kwalitatief goede, toegankelijke én betaalbare kinderopvang. Het klinkt zo eenvoudig. Wie wil er nu niet investeren in ons human capital van de toekomst, en ook de arbeidsparticipatie van hun ouders verhogen? Toch blijkt het in de praktijk bijzonder ingewikkeld. De wachtlijsten zijn lang en de kwaliteit van de opvang lijdt onder personeelstekorten. Ook is het toeslagenstelsel, om welbekende redenen, inmiddels berucht. En dan de kosten. In 1973 pleitte Dolle Mina in haar Werkende Wijvenplan al voor ‘gratis kresjes’. Ruim vijftig jaar later kost drie dagen opvang bruto €1500 per maand, per kind. Vijf dagen is maar liefst €2500.
Hoe ironisch: moeders die thuisblijven om voor kinderen te zorgen worden afgeschilderd als ‘lui’ en ervan beticht hun talenten te ‘verspillen’. Tegelijkertijd blijkt uit de hoge prijzen van kinderopvang dat de zorg voor jonge kinderen kostbaar is en er veel waarde aan wordt toegekend. En hoewel 70% van de opvang collectief wordt gefinancierd, is het merendeel van de aanbieders commercieel. Steeds vaker zijn dat grote ketens. Zo’n 12% van de opvang is in handen van private-equityfondsen. Van de toeslagen moeten dus niet alleen luiers, babyhapjes en het bescheiden uurloon van de pedagogisch medewerkers worden betaald, ook aandeelhouders van Bencis en Waterland verdienen aan de peuters.
Kabinet-Rutte IV beloofde de kinderopvang per 2025 bijna gratis te maken. Ouders verwelkomden die stap – zij zijn gemiddeld 20% van hun inkomen kwijt aan de opvang; ter vergelijking: in Zweden ligt dat op 3%. Toch gaat het hele plan niet door: door personeelstekorten en kritiek besloot het kabinet vorig jaar het plan uit te stellen tot 2027. Waarom lukt het maar niet om kinderopvang voor álle kinderen goed te regelen? Wat levert het ons op? En hoe ziet goede opvang eruit?
No-brainer Allereerst: vanuit economisch perspectief is goede kinderopvang een no-brainer.Niet alleen voor de arbeidsparticipatie van met name moeders, maar ook voor de ontwikkeling van kinderen. Zo liet winnaar van de Nobelprijs voor de Economie James Heckman zien dat een euro geïnvesteerd in een peuter, een jaarlijks rendement van 7% tot 10% oplevert voor de gehele maatschappij. Hoe eerder je investeert in onderwijs, hoe meer het oplevert, stelde Heckman – vooral voor kinderen uit kansarme gezinnen. Ook in Nederland begint de ongelijkheid al vroeg: de taalvaardigheid van kinderen van laagopgeleide ouders ligt op tweejarige leeftijd al aanzienlijk lager dan die van kinderen met hoogopgeleide ouders, blijkt uit onderzoek van econoom Thomas van Huizen. Wie de economie wil versterken, zegt Heckman, moet investeren in het onderwijs van jonge kinderen.
Ouders die gezonde, succesvolle en gelukkige kinderen opvoeden, creëren bovendien een belangrijk collectief goed, stelt de Amerikaanse econoom Nancy Folbre. Net zoals wegen en dijken zijn ook kinderen ‘goederen’ van algemeen belang. Zo hebben werkgevers belang bij de productieve werknemers die de kinderen later worden, en profiteren ouderen van de belastingen en pensioenen die de jonge generatie betaalt.
‘Kinderopvang zou meer moeten zijn dan peuterparkeerplaats, waardoor vooral moeders weer aan het werk kunnen’
De hele samenleving heeft er dus baat bij dat kinderen worden opgevoed tot brave burgers die hun steentje bijdragen. En tóch zien we het grootbrengen van de volgende generatie grotendeels als een individuele taak (‘Jíj wilde toch kinderen?’). Kinderopvang is in dat argument vooral een arbeidsmarktinstrument: een peuterparkeerplaats, waardoor moeders kunnen werken.
Huidige situatie Hoe zijn we hier gekomen? De eerste ‘kinderbewaarplaatsen’ ontstonden al in de 19de eeuw, vooral voor alleenstaande moeders en arme gezinnen, gefinancierd uit de Armenwet en de Bijstandswet. Het was pas in 1990 dat het Rijk geld beschikbaar stelde om het aantal plaatsen in de kinderopvang te stimuleren. Dat aantal groeide, maar niet snel genoeg. In 2005 werd daarom besloten dat de opvang aan de markt moest worden overgelaten. Als er concurrentie zou komen, zouden vraag en aanbod beter op elkaar aansluiten. Aanbieders zouden daarbij scherp zijn op de kosten, zo was het idee. Bijna twintig jaar later is er van een competitieve markt geen sprake, constateert onderzoeksbureau SEO. De overstapkosten voor ouders zijn hoog: wie eindelijk een plek heeft gevonden, gaat niet zomaar weg. En door strenge eisen kan niet iedereen een kinderdagverblijf beginnen. Dat is natuurlijk goed, maar daardoor past het aanbod zich minder snel aan dan gehoopt. Het gevolg: er zijn nog altijd groeiende wachtlijsten en grote personeelstekorten. Ook scherp zijn op de kosten is niet gelukt: het Nederlandse stelsel is, na dat van het Verenigd Koninkrijk, het duurste van Europa, becijferde de Oeso.
Kabinet-Rutte IV nam zich dus voor om kinderopvang gratis te maken voor werkende ouders. Daarvoor zou het kabinet jaarlijks €2,2 mrd extra uitgeven, boven op de huidige €3,5 mrd. Het kabinet stelde het plan uit tot 2027, mede doordat ze werden gewaarschuwd voor de gevolgen. ‘Gratis’ opvang leidt tot extra vraag, en met het beperkte aanbod biedt dat aanbieders kansen om de prijzen te verhogen. Ondanks de collectieve financiering, bestaat er in de kinderopvang namelijk geen enkele restrictie op winst.
Ook de Wet normering topinkomens geldt niet, schrijft journalist Mirjam de Rijk in haar boek Gekaapt door het kapitaal. De overheid zou zo dus onbedoeld de prijzen omhoogdrijven, en maakt de opvang daarmee juist mínder toegankelijk voor de laagste inkomens. Het voorgestelde beleid levert bovendien vooral een voordeel op voor de midden- en hoge inkomens: voor de laagste inkomens is de opvang nu ook al bijna gratis. Bovendien wordt het doel van kansengelijkheid niet bereikt als kinderen van niet-werkende ouders niet naar de opvang mogen: juist zij hebben baat bij de voorbereiding op de basisschool.
Basisvoorziening Het kan anders. Maak van de kinderopvang een basisvoorziening, net als de basisschool. Een plek waar álle kinderen zich goed kunnen ontwikkelen. Al in 2006 diende toenmalig PvdA-Kamerlid Mariëtte Hamer daar een initiatiefwet voor in. Het accent zou moeten liggen op de ontwikkeling van het kind, waarbij het niet een ‘conjunctuurgevoelige sector’ is, die meegroeit of krimpt met de economie, of een investeringskans met goed rendement. Dat lijkt misschien logisch, maar er is nog altijd opvallend weinig aandacht voor kinderen in de beleidsdiscussies over de kinderopvang. Het zijn vooral spreadsheetgesprekken over de arbeidsparticipatie van ouders, prijsplafonds, opvangplaatsen en uurtarieven.
In economenblad ESB adviseren onderzoekers David Bokhorst en Anton Hemerijck dat Nederland experimenteert met publieke kinderopvang. Dat hoeft niet eens veel duurder te zijn dan het huidige stelsel: ook in Duitsland en Italië, waar de relatieve overheidsbijdrage vergelijkbaar is met de Nederlandse (zo’n 0,6% van het bbp), worden successen geboekt met publieke opvang. In Duitsland is de kinderopvang publiek georganiseerd en gestoeld op samenwerking, in plaats van concurrentie en ondernemersvrijheid. De capaciteit groeide trager, maar is nu goed op stoom en in een groot aantal deelstaten is opvang zelfs gratis.
Zo’n publiek stelsel kunnen we combineren met langer ouderschapsverlof. Het Nederlandse verlof is, vergeleken met de rest van Europa, erg kort. Langer verlof voor beide ouders draagt bij aan een gelijkwaardigere verdeling tussen ouders, en leidt bovendien tot lagere verzuim- en uitvalcijfers na terugkeer. Ook lost een stelsel mét langer verlof de personeelstekorten in de kinderopvang ten dele op. Die tekorten worden mede veroorzaakt doordat de kind-medewerkerratio voor baby’s hoog is: één leidster mag slechts drie baby’s verzorgen. Zou je de kinderopvang alleen toegankelijk maken voor kinderen vanaf 1 jaar, zoals in veel landen gebruikelijk, dan creëer je met evenveel personeel ongeveer dubbel zoveel kindplaatsen, stelt Thomas van Huizen. Enerzijds neemt hierdoor de vraag naar opvang af, anderzijds kan het personeel efficiënter worden ingezet. Kinderopvang als publieke voorziening, waar het geld daadwerkelijk wordt besteed aan de ontwikkeling van jonge kinderen. Langer verlof voor jonge ouders, waardoor die op het juiste moment en vol vertrouwen weer aan het werk kunnen, in de wetenschap dat hun kind bij goedbetaalde vaste krachten achterblijft. Hoe moeilijk kan het zijn?
Sophie van Gool is econoom en oprichter van Salaristijger. Zij schrijft elke maandag een column voor Het Financieele Dagblad.
